Romowie walczyli o równość w Finlandii. Mniejszość zmagała się przez wieki

Historia romskiej społeczności w Finlandii to opowieść o długotrwałych staraniach o integrację, zmaganiach z dyskryminacją i dążeniu do równości. Od XVI wieku, gdy Romowie dotarli do Finlandii, aż po współczesne działania rządu, Finlandia ewoluowała w podejściu do tej mniejszości.

Posłuchaj słowa wstępnego drugiego wydania magazynu online!


Mniejszość romska w Finlandii


Romowie przybyli do Finlandii, stanowiącej część Królestwa Szwecji, w XVI wieku. Dotarli tam przez Szwecję, kraje bałtyckie i Rosję. Nawiązywali kontakty głównie na drodze handlowej. Stosunek władz szwedzko-fińskich do Romów był wyraźnie negatywny: odmówiono im dostępu do sakramentów, nabożeństw kościelnych i opieki szpitalnej, a w 1637 roku zalegalizowano prawo do wykonywania kary śmierci i wydalania Romów znajdujących się w królestwie. Uznano to za idealny „straszak”, gdyż coraz większa liczba Romów na terenie Skandynawii stawała się istotnym problemem.

Po włączeniu Finlandii do imperium rosyjskiego w 1809 roku władze rosyjskie podjęły pewne wysiłki w celu integracji Romów z Finami. Utworzono w tym celu wyspecjalizowane komisje ds. Romów. Wysłannicy rządowi, zwani „cenzorami Romów”, odpowiadali za rejestrację Romów, nadzór nad ich działalnością i starali się wprowadzić pewne zmiany w ich życiu społecznym. Działania obejmowały rejestrowanie osób, nadawanie im nazwisk, monitorowanie zawodów i edukacji, a także nadzór nad małżeństwami i sprawami rodzinnymi. Podejmowano także akcje mające na celu większą integrację Romów z społeczeństwem fińskim. Próbowano promować asymilację poprzez zachęcanie do nauki języka fińskiego, wyrobienia dokumentów tożsamości, wprowadzenia ich do szkół publicznych i nakłaniania do porzucenia tradycyjnych cygańskich zajęć na rzecz innych, bardziej uznanych zawodów. Warto zaznaczyć, że te wysiłki integracyjne nie były wolne od kontrowersji. Część Romów sprzeciwiała się ingerencji w ich tradycyjny styl życia i niechętnie poddawała się nadzorowi ze strony władz.

Mimo starań rządu Romowie jednak nadal spotykali się z dyskryminacją i trudnościami w pełnym uczestnictwie w społeczeństwie fińskim. Na początku XX wieku rozpoczęła się szersza dyskusja na ten temat ich integracji, widoczna zarówno w debatach publicznych, jak i w artykułach prasowych oraz innych mediach, a także konieczności podjęcia większych wysiłków w tym kierunku. Dążono do ujednolicenia społeczeństwa, eliminacji różnic kulturowych i integracji Romów z Finami. Jednak asymilacja, jako proces narzucony Romom, wymuszający porzucenie tradycji i zwyczajów, prowadziła często do utraty i rozczłonkowania ich kultury oraz trudności w zachowaniu i przekazaniu dziedzictwa kulturowego przyszłym pokoleniom. Dla Romów utrzymanie własnej kultury, języka i tożsamości było ważne i stanowiło integralną część ich dziedzictwa, niejednokrotnie więc bronili swojej tożsamości i niechętnie poddawali się procesowi asymilacji, będąc świadomi utraty elementów kulturowych, które dla nich miały duże znaczenie.

Finlandia ogłosiła niepodległość w 1917 roku. Mieszkający tam Romowie w okresie międzywojennym wciąż pozostawali społecznością marginalizowaną. Mimo że uznano ich za obywateli tego kraju, nadal byli narażeni na dyskryminację i trudności w integracji społecznej. Często traktowano ich jako obcych i niepełnoprawnych członków społeczeństwa, a ich kulturę bagatelizowano.

Podczas wojny 1939–1945 Romowie z różnych powodów służyli w fińskich siłach zbrojnych. Dla niektórych stanowiło to sposób na dowiedzenie swojej lojalności wobec kraju i integrację ze społeczeństwem większościowym. Miało to wpływ na kształtowanie się fińskiej tożsamości Romów, ponieważ poprzez służbę wojskową mogli się identyfikować z narodem fińskim i uzyskać pewne uznanie społeczne.

Obecnie fińscy Romowie uważają się przede wszystkim za mniejszość narodową, argumentując to faktem, że mieszkają w Finlandii od XVI wieku i są głęboko zakorzenieni w tym kraju. Finlandia również uznaje Romów za mniejszość narodową, a ich prawa – tak samo jak mniejszości saamskiej – są zagwarantowane w konstytucji kraju.

W latach siedemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku w Finlandii przeprowadzono intensywne działania mające na celu poprawę sytuacji Romów. W polityce społecznej wprowadzono programy budowy nowych domów mieszkalnych dla Romów oraz zapewniono infrastrukturę i wsparcie finansowe dla tego celu. W edukacji zainicjowano programy integracji romskich dzieci w szkołach, utworzono szkoły z programem nauczania w języku romskim oraz podjęto działania w celu likwidacji nierówności w dostępie do edukacji. Powstały też organizacje romskie, które promowały i chroniły język, muzykę, taniec i inne elementy kultury romskiej, a Romowie uczestniczyli w festiwalach kulturalnych i innych wydarzeniach, aby podzielić się swoją kulturą i tradycjami z szerszą publicznością. Te działania przyczyniły się do społecznego przebudzenia Romów, rozwoju języka romskiego oraz poprawy warunków mieszkaniowych w Finlandii.

Fińska polityka wobec Romów opiera się na uwzględnianiu ich oczekiwań i postulatów w sprawach dotyczących ich społeczności. Zmiana postaw znalazła wyraz w reformach prawnych dotyczących mniejszości narodowych, które wprowadzono w 1995 roku i które po raz pierwszy uwzględniły mniejszość romską w ustawodawstwie. Kolejne reformy konstytucyjne w 2000 roku zapewniły, że nikt nie może być traktowany odmiennie ze względu na płeć, wiek, pochodzenie, język, religię, przekonania, stan zdrowia, niepełnosprawność lub inne cechy. Istotną reformą było również ustanowienie prawa Saamów i Romów do zachowania i rozwijania własnego języka i kultury. Unia Europejska również wymaga od państw członkowskich podjęcia działań zapobiegających dyskryminacji etnicznej i rasowej. Finlandia jako państwo członkowskie UE była zobowiązana do wdrażania przepisów unijnych dotyczących ochrony praw człowieka i walki z dyskryminacją. Ratyfikacja dwóch traktatów Rady Europy w 1998 roku stała się kamieniem milowym w umacnianiu pozycji Romów w Finlandii. Poprzez ratyfikację Karty Europejskiej w sprawie języków regionalnych lub mniejszościowych Finlandia uznała język romski za język mniejszościowy, a ratyfikacja konwencji ramowej o ochronie mniejszości określiła Romów i Lapończyków jako tradycyjne mniejszości narodowe.

W 2004 roku weszła w życie ustawa o równouprawnieniu, która wzmocniła fińskie prawo antydyskryminacyjne. Ustawa miała na celu promowanie i ochronę równości oraz wzmacnianie ochrony prawnej osób będących ofiarami dyskryminacji. Zapewnia ona ochronę przed bezpośrednią i pośrednią dyskryminacją ze względu na pochodzenie etniczne i dotyczy wszystkich działań objętych ustawą – zarówno publicznych, jak i prywatnych. Utworzono również nowe instytucje, takie jak Biuro Rzecznika Praw Mniejszościowych i Komisja ds. Dyskryminacji, mające na celu monitorowanie sytuacji i praw Romów oraz innych mniejszości etnicznych. Fińska polityka wobec Romów opiera się obecnie na promowaniu równości, ochronie prawnej i monitorowaniu sytuacji tego narodu oraz innych mniejszości etnicznych. Istnieje też kontekst europejski, w którym prawa Romów są chronione przez Konwencję Praw Człowieka i inne dokumenty unijne. To oznacza, że ich prawa są uznawane na poziomie europejskim, a państwa członkowskie, w tym Finlandia, są zobowiązane je respektować.


Kontekst europejski odnosi się do szerokiego systemu ochrony praw człowieka w Europie, który obejmuje Konwencję Praw Człowieka oraz inne instrumenty prawne i dokumenty, takie jak Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Te dokumenty zapewniają ochronę praw Romów i innych mniejszości etnicznych i gwarantują im równość wobec prawa, wolność od dyskryminacji oraz prawo do zachowania i rozwijania własnej kultury.

W 2009 roku Ministerstwo Spraw Społecznych i Zdrowia Finlandii utworzyło grupę roboczą, która opracowała pierwszą krajową politykę wobec Romów, uwzględniającą potrzeby nie tylko lokalne, ale i całościowe. Głównym celem jest promowanie równego włączenia Romów w fińskie społeczeństwo poprzez dostęp do edukacji, kultury i opieki zdrowotnej. Badania przeprowadzone przez Unię Europejską w 2014 roku wykazały pewne pozytywne kroki, takie jak szkolenie nauczycieli i większą obecność dzieci romskich we wczesnej edukacji.

9 lutego 2023 roku fiński rząd opublikował Krajową politykę wobec Romów w Finlandii na lata 2023–2030 Rompo 3. Jej celem jest eliminacja dyskryminacji oraz zwalczanie „antycyganizmu” w celu włączenia Romów w różne dziedziny życia. Polityka ta obejmuje priorytety związane z edukacją, zatrudnieniem, mieszkalnictwem i zdrowiem oraz dąży do wzmocnienia praw społecznych, językowych i kulturalnych Romów. Komisja Europejska ma otrzymywać regularne raporty z realizacji Krajowej Polityki Romskiej, a postępy będą monitorowane za pomocą ankiet przeprowadzanych przez Agencję Praw Podstawowych Unii Europejskiej oraz informacji zwrotnych od społeczeństwa obywatelskiego.


Dyskryminacja i marginalizacja Romów


Przez długie lata Romowie w Finlandii doświadczali dyskryminacji i marginalizacji, traktowano ich jak obywateli drugiej kategorii, o ograniczonym dostępie do edukacji, opieki zdrowotnej i zatrudnienia. Wielu z nich nie mogło pełnić funkcji publicznych, korzystać z opieki zdrowotnej, a dzieci w szkole były narażone na szykanowanie i bicie przez rówieśników. Utrzymujące się ubóstwo to jeden z głównych problemów, z jakimi Romowie muszą się zmagać, gdyż ogranicza ich dostęp do podstawowych usług i prowadzi do wysokiego bezrobocia. Romowie często stają się ofiarami przemocy i nienawiści ze strony innych grup społecznych, co prowadzi do wzrostu rasizmu i dyskryminacji głównie na tle narodowościowym. Integracja w społeczeństwie fińskim stanowi wyzwanie, gdyż wielu Romów nie zna języka fińskiego lub szwedzkiego, co utrudnia im podjęcie pracy i korzystanie z usług publicznych. W ostatnich latach Finlandia podjęła działania mające na celu zmniejszenie dyskryminacji i marginalizacji Romów. Rząd i organizacje społeczne wprowadzają programy pomocy, skupiające się na poprawie warunków życia, edukacji i integracji Romów. Są to programy dotyczące opieki społecznej, psychologicznej i pomocy dydaktycznej dla dzieci kształcących się w fińskich szkołach.

Według raportu opublikowanego przez Rzecznika Praw Obywatelskich ds. Mniejszości w Finlandii wyniki badań przeprowadzonych wcześniej przez Agencję Praw Podstawowych Unii Europejskiej (EU-MIDIS) wskazują, że około 68 procent Romów w Finlandii twierdziło, iż doświadczyło dyskryminacji. Zdecydowana większość przypadków takich zachowań dotyczyła codziennych sytuacjach, takich jak zakupy. Tak opowiada o tym trzydziestodwuletnia Romka: „W każdym sklepie spożywczym, do którego idę, zauważam, że ochroniarze zaczynają mnie śledzić. Boję się patrzeć na produkty, jeśli nie jestem pewna, czy je kupię. Ostatnio zawsze chodzę do konkretnego sklepu, bo tam mnie znają i mogę spokojnie robić zakupy”.


Integracja Romów w społeczeństwie fińskim

Integracja Romów w społeczeństwie fińskim stanowi istotne wyzwanie dla Finlandii, dlatego podejmowane są liczne działania mające na celu wsparcie Romów w tym procesie. Kluczową rolę odgrywa tu edukacja. W ostatnich latach wdrożono programy wspierające dostęp do edukacji dla mniejszości romskiej, a wprowadzenie nauczania języka romskiego w szkołach przyczynia się do zachowania języka i kultury Romów. Zwiększenie dostępu do edukacji jest istotne dla poprawy warunków życia Romów oraz umożliwienia im znalezienia pracy.

Kolejnym istotnym krokiem w procesie integracji Romów jest polepszenie warunków mieszkaniowych. Romowie nadal często żyją w prowizorycznych domach lub po prostu są bezdomni. Brak odpowiedniego mieszkania przez długie dziesięciolecia utrudniał również uczęszczanie do szkół. Liczba osób żyjących w Finlandii w skrajnej biedzie z roku na rok się zmniejsza, ale nadal nie wyeliminowano znacznie tego problemu. Dlatego wprowadzono programy wspierające budowę i modernizację domów dla Romów, zakładające wsparcie finansowe i organizacyjne w budowie domów dla rodzin wielodzietnych mniejszości romskiej oraz finansowanie modernizacji domów zagrażających zawaleniem. Organizacje społeczne i rządowe angażują się w realizację programów, które mają na celu zapewnienie Romom dostępu do podstawowych usług, takich jak opieka zdrowotna i pomoc socjalna, a także przeciwdziałanie dyskryminacji i nienawiści ze strony społeczeństwa. Organizacje są obecne przy realizacji projektów i procesie tworzenia ich, mają też realny wpływ na kształt programów pomocowych dla mniejszości.


Romskie organizacje i ruchy społeczne


W Finlandii istnieją organizacje i ruchy społeczne, które dążą do poprawy sytuacji i integracji Romów w społeczeństwie fińskim. Przykładem jest ogólnokrajowa organizacja Romów Suomen romanifoorumi, która zajmuje się przygotowywaniem szkoleń, seminariów i spotkań dla Romów, a także współpracą z władzami lokalnymi i rządowymi. Kulttuurikeskus Caisa – centrum kultury w Helsinkach – promuje romską kulturę w Finlandii poprzez organizację różnorodnych wydarzeń kulturalnych, takich jak festiwale, wystawy i koncerty. Fińskie Stowarzyszenie Romów (Suomen Romayhdistys ry) koncentruje się na promowaniu równości społeczności romskiej oraz wzmacnianiu zaangażowania Romów w podejmowanie decyzji społecznych. Ich praca obejmuje działania na rzecz promowania różnorodności kulturowej Romów, przeciwdziałania dyskryminacji, wsparcia integracji społecznej młodzieży romskiej, opieki nad osobami starszymi, podnoszenia świadomości zdrowotnej kobiet romskich oraz promowania kultury i języka romskiego. Romano Missio to organizacja społeczna, która realizuje różne programy na rzecz edukacji i integracji Romów w Finlandii, a także prowadzi działalność humanitarną zarówno w kraju, jak i za granicą.

Wszystkie wymienione organizacje i ruchy społeczne mają na celu poprawę sytuacji Romów w Finlandii. Ich praca obejmuje programy edukacyjne, integracyjne, a także działania kulturalne i humanitarne. Dzięki ich zaangażowaniu Romowie mogą uczestniczyć w życiu społecznym i kulturalnym kraju, a także otrzymują wsparcie i pomoc w trudnych sytuacjach. Praca tych organizacji – zaczynając od wydarzeń kulturalnych promujących kulturę romską, po analizy, badania i opracowania dotyczące poprawy sytuacji mniejszości oraz sposobów przeciwdziałania dyskryminacji – jest istotnym krokiem w dążeniu do pełnej równości i integracji Romów w Finlandii. W XXI wieku wszystkie z wymienionych organizacji miały realny wpływ na to, jak obecnie wygląda sytuacja mniejszości romskiej.


Sytuacja mniejszości romskiej współcześnie


Fińscy Romowie są mniejszością językową i kulturową, obecną w Finlandii od ponad 500 lat. Szacuje się, że obecnie żyje w niej około 10 tysięcy Romów. Większość z nich zamieszkuje miasta na południu i zachodzie Finlandii, choć społeczności romskie istnieją w całym kraju. Podobnie jak Finowie, większość Romów należy do Kościoła Ewangelicko-Luterańskiego, ale niektórzy są również członkami innych wyznań chrześcijańskich, takich jak Fiński Kościół Zielonoświątkowy. Romowie są obywatelami Finlandii i korzystają z pełni praw obywatelskich oraz spełniają związane z tym obowiązki. Posiadają silną tożsamość kulturową, ale jednocześnie identyfikują się również jako Finowie. Aktywnie uczestniczą w budowaniu fińskiego społeczeństwa.

Romowie przez wieki zachowali swój język i kulturę, ale spotykali się z różnymi wyzwaniami. Nadal są w nieco słabszej pozycji ekonomicznej i społecznej w porównaniu do innych Finów. W przeszłości Romowie byli nieufni wobec edukacji, ponieważ szkoły stanowiły narzędzie asymilacji z większością społeczeństwa. Jednak ich pozycja uległa poprawie dzięki wspólnym wysiłkom władz i samej społeczności romskiej, ponieważ ważne jest rozwijanie współpracy między różnymi dziedzinami administracji w celu poprawy sytuacji Romów i zwalczania wszelkich form dyskryminacji.